Interview met SER-Voorzitter Kim Putters

Meneer Putters, laten we beginnen met een korte SWOT-analyse van de Nederlandse economie. Waar staat Nederland momenteel, wat is een bedreiging, wat is een kans?

Nederland heeft een goede uitgangspositie met onze ligging, een hele sterke economie, de wereldwijde positie die Nederland inneemt op een aantal sectoren en een hoog welvaartsniveau. Maar ik denk dat veel mensen zich niet realiseren dat de situatie er binnen een paar jaar heel anders uit zou kunnen zien. Voor een toekomstbestendige brede welvaartseconomie waarin mensen centraal staan moeten wij  veranderen. Een overkoepelende bedreiging is dat we niet snel genoeg bewegen.

Wat houdt dit concreet in?

De sterke dienstensector is een asset van de Nederlandse economie. Ook op het gebied van technologie en kennis zijn we heel sterk, denk aan Brainport Eindhoven en ASML. Maar bijvoorbeeld onze maakindustrie, die cruciaal is voor de toekomst van onze economie, moet vergroenen. En dat gaat niet snel genoeg in onze ogen. En Nederland heeft een strategische agenda nodig voor nieuwe schone technologieën in de maakindustrie, de zogenaamde clean techs.

Hoe ziet het SER-advies voor de verduurzaming van de maakindustrie eruit?

Maak maatwerkafspraken. Bespreek met de bedrijven wat de komende jaren nodig is om de omslag naar vergroening te maken. Wat moet er geïnvesteerd worden in innovatie, wat kan het bedrijf zelf doen en waar is bijvoorbeeld tijdelijke steun van de overheid voor nodig, omdat de transitie de besluitvorming op bedrijfsniveau overstijgt? De bedrijven zijn niet de enige die deze taak op zich moeten nemen, ook de overheid is verantwoordelijk en werknemers moeten kansen krijgen én benutten om met nieuwe technologie om te gaan. Om versneld de omslag naar een duurzame schone maakindustrie te maken, pleiten wij voor een transitieperiode waarin de overheid de ondernemingen financieel steunt en via vergunningen en scholing ondersteunend is.

Wat gebeurt er als deze omslag niet snel genoeg lukt?

In een van de laatste raadsvergaderingen luidde Theo Henrar, de voorzitter van de ondernemersvereniging voor de technologische industrie FME, de alarmbel en zei dat het misschien al een paar minuten over twaalf is. Want, bedrijven kunnen ook wegtrekken uit Nederland en naar andere landen gaan, omdat we niet snel genoeg zijn, we veel te complexe regelgeving hebben en het niet zo makkelijk is om vergunningen te krijgen. De toekomst van de economie vraagt om het maken van keuzes. Waar willen wij als Nederland over vijf tot tien jaar staan? Willen we koploper zijn in Europa of wereldwijd? En op welk gebied willen wij leidend zijn: kwantumtechnologie, biotechnologie, AI? We kunnen natuurlijk niet verwachten dat de overheid deze verantwoordelijkheid volledig op zich neemt. Dit moeten we echt samen doen!

Samenwerken is een vast onderdeel van de Nederlandse poldercultuur. Tegelijkertijd was in Nederland “polarisatie” het woord van het jaar 2024. Hoe kan dat, denkt u?

Veel Nederlanders zitten in de problemen, met een gevoel van groot onbehagen omdat ze er niet uitkomen. Er zijn bijvoorbeeld groepen op de arbeidsmarkt waarvan de positie in de loop der jaren is verslechterd, bijvoorbeeld mensen in flexwerk, tijdelijk werk, zzp'ers of mensen die gedwongen zzp'er werden omdat ze uit loondienst moesten en daarmee allerlei zekerheden verloren hebben. Maar er zijn ook veel mensen die het heel goed hebben. Toch hebben deze mensen een gevoel van onmacht, omdat zij zich afvragen of hun kinderen het nog zo goed zullen hebben. Daarnaast is er een aantal belangrijke maatschappelijke ontwikkelingen, die voor veel onzekerheid zorgen. Dat heeft te maken met een al veel langer lopende individualisering binnen de samenleving, waardoor mensen het idee hebben dat zaken niet meer collectief worden gerealiseerd. En natuurlijk zorgt ook de globalisering ervoor dat mensen de indruk krijgen grip te verliezen en zich afvragen of onze politieke leiders überhaupt invloed hebben, op bijvoorbeeld de veranderende relaties tussen het Witte Huis, Europa, Rusland en China. Deze optelsom maakt dat mensen sneller onzeker zijn en ook tegenover elkaar komen te staan.

Hoe zou je de “wij-versus-zij”-stemming kunnen veranderen?

Wij moeten ervoor zorgen dat de voor- en nadelen van maatschappelijke veranderingen eerlijk worden verdeeld over verschillende groepen, regio’s en generaties. Onze economie heeft zich lange tijd op een te smal welvaartsbegrip ontwikkeld, namelijk op materiële welvaart en bbp, terwijl ook gezondheid, opleiding en sociale contacten voor onze brede welvaart mee moeten tellen. We moeten de sociale markteconomie in Nederland versterken. Het uitgangspunt moet zijn dat werk en inkomenszekerheid voor iedereen beschikbaar zijn. En er moet een vangnet van sociale zekerheid zijn dat toegankelijk is en betaalbaar. Maar de keerzijde is ook dat wij versneld de keuzes voor het verdienvermogen van Nederland moeten maken. Economische kracht, verduurzaming en sociale rechtvaardigheid horen hand in hand te gaan. We willen geen race-to-the-bottom door een gevecht om schaarse grondstoffen, menskracht, ruimte en middelen. Dat is een duidelijke keuze voor de toekomstige economie, maar daarbinnen vallen nog heel veel politieke keuzes te maken.

Onlangs heeft u het idee van een breed welvaartscontract voorgesteld. Daarin trekken overheid, bedrijfsleven, wetenschap en samenleving gezamenlijk op om brede welvaart te bereiken. Hoe realistisch is dit in tijden waarin partijen de neiging hebben om van verkiezing tot verkiezing te regeren en niet op lange termijn?

Onze opdracht is om duidelijk te maken dat het niet links of rechts is, als je aandacht voor people, planet, profit hebt. Of je nu PVV, AfD, CDA of SPD stemt: het gaat erom dat politici verantwoordelijkheid moeten nemen. Neem het klimaat: overal in de wereld, ook in Europa, zijn het de mensen met de kleinste portemonnee die in de gebieden wonen waar als eerste overstromingen zijn. Deze mensen stemmen op politieke partijen en hopen dat deze partijen een oplossing voor natte voeten zoeken en vinden. Dus mijn oproep aan politieke partijen die kritisch zijn op klimaatbeleid is: zorg ervoor dat je eigen kiezers geen natte voeten krijgen. Het gaat niet om geloof in opwarming van de aarde, het gaat erom dat we de aarde leefbaar houden met elkaar. Dat is in ieders belang.

De Europese Commissie plant het concurrentievermogen in Europa duidelijk te versterken – maar dat staat soms haaks op aspecten zoals klimaatbeleid. Hoe kijkt de SER hier naar?

Genuanceerd. Democratie is niet voor bange mensen. Wat onze politici natuurlijk wel moeten doen is uitleggen dat de concurrentiekracht invloed op onze welvaart heeft en dat in Europa keuzes moeten worden gemaakt over hoe de concurrentiekracht verhoogd kan worden. Dus als wij kiezen voor bepaalde sectoren waarin we voorop willen lopen met technologische innovatie, betekent dit dat we andere dingen niet kunnen doen. Dat kan grote gevolgen hebben voor hoe we bijvoorbeeld omgaan met onderdelen van de huidige landbouw in Europa, of met het mechaniseren en automatiseren van arbeid. Dat kan ook voor ongemak zorgen. We hebben een krachtige politiek nodig die duidelijk zegt: Europa moet zijn plek in de wereld innemen en daar hebben we ieder talent bij nodig. 

Ziet u de huidige geopolitieke situatie en polycrisis als kans of bedreiging?

Ik ben er trots op dat Europa het continent is dat nu misschien wel gedwongen wordt om het morele leiderschap over wat een goede toekomst voor de wereld is op zich te nemen. De huidige wereldwijde situatie kan een wake-up call zijn voor de Europese democratieën. We zagen in het verleden al dat men in tijden van crisis dichter bij elkaar komt en spoedig belangrijke beslissingen kan nemen, zoals bij Covid of bij energievraagstukken.

Voor veel actuele vraagstukken hebben we een sterk Europa nodig met één stem. We zien echter dat steeds meer landen hun individuele doelen vooropstellen en de rechtsstaat ondermijnen.

Gelukkig, vind ik, leven wij niet in landen waarin per decreet de wereld veranderd wordt. Bij brede welvaart, en bij de sociale markteconomie die wij voor Nederland en Europa voor ogen hebben, hoort de context van de democratische rechtsstaat. Dit betekent dat de instituties betrouwbaar moeten blijven. De institutionele kracht betekent dat je je hebt te houden aan de Nederlandse en Europese wetgeving. Hiervan gaat stabiliteit uit. En dat is goed voor het investeringsklimaat. Van het tegen elkaar uitspelen van landen in Europa hebben vooral anderen buiten Europa profijt. Daarom vind ik het zo belangrijk dat wij als Nederland voor een sterke Europese samenwerking staan. Ook in het belang van onze eigen welvaart en veiligheid.

Europa is voor Nederland belangrijk. Hoe bewust is Nederland zich hiervan?

Mensen in Nederland beseffen zich vaak niet dat de Nederlandse economie niet alleen enorm afhankelijk is van Europese samenwerking, maar zeker ook van de Nederlands-Duitse samenwerking. Noch beseffen ze dat Nederland tot de top vijf landen binnen de Europese Unie behoort, die de grootste afhankelijkheden heeft met landen buiten de EU. Binnen de Europese Unie zullen we de samenwerking moeten versterken en vaker samen met een aantal andere EU-landen het voortouw moeten nemen om het beleid van de EU te beïnvloeden. Want het is niet zo dat het ons allemaal hoeft te overkomen wat er in Brussel wordt besloten. Ook vakbonden en werkgevers hebben invloed via de sociale dialoog in Europa en met de SER proberen we gezamenlijk het Europese beleid te beïnvloeden. Zo brengen we ook dit voorjaar weer een gezamenlijk bezoek aan Brussel waar we over Nederland en de Clean Industrial Deal overleggen. 

Terug naar het idee van een breed welvaartscontract. Het onderwijssysteem moet in dit brede welvaartscontract veel meer aansluiten bij het leren en ontwikkelen op de werkvloer en later in het leven. Waarom ziet de SER hier een urgente noodzaak tot verbetering?

Ik denk dat leren en ontwikkelen belangrijke factoren zijn, om de sociale markteconomie te versterken. Want de toegang tot levenslang leren geeft mensen zelf ruimte om weer keuzes op de arbeidsmarkt te maken en naar een andere baan toe te werken. Onderwijs is zo fundamenteel, het is een grondrecht. En dit grondrecht op onderwijs stopt niet als je 18 bent.

In vergelijking met Duitsland wordt levenslang leren in Nederland al duidelijk sterker gestimuleerd. Bijna alle bedrijven bieden een opleidingsbudget voor elke werknemer.

Als werknemer ben je echter altijd afhankelijk van je werkgever en of er nog een potje is voor scholing. En als werkgever zit in je achterhoofd altijd de vraag: gaat mijn werknemer over een jaar naar een andere werkgever? Dan heeft de werkgever geïnvesteerd in een opleiding en loopt deze toch het risico dat hij mensen kwijtraakt en er geen werknemers met dezelfde kennis voor terugkrijgt. Als we een infrastructuur voor levenslang leren opbouwen, zal de opvolger van de vertrokken werknemer ook gebruik gemaakt hebben van hetzelfde systeem. Dan is het voor een werkgever minder erg om in opleidingen te investeren. Mensen zouden leerrechten kunnen ontvangen die ze gedurende hun leven kunnen benutten. Volgens ons is dat urgent, de SER pleit hiervoor.

Hoe zou je zo’n infrastructuur voor levenslang leren kunnen opzetten?

De overheid kan niet oproepen tot bijscholen, en die mogelijkheid vervolgens niet regelen. Of nog erger: op de hiervoor benodigde subsidies bezuinigen. De overheid moet in onze ogen de regie nemen en ervoor zorgen dat het Nederlandse onderwijs ook over de financiële middelen beschikt om een wettelijke taak uit te voeren. Hier loopt het systeem momenteel op vast. Want natuurlijk willen we ook een goede zorg, we willen ook goede wegen. Maar de kost gaat voor de baat uit. En alles profiteert ervan – ook concurrentievermogen en brede welvaart.

We blijven bij het onderwerp leren: u bent ook universiteitshoogleraar brede welvaart van de Universiteit Tilburg, wat is uw motivatie hiervoor?

Ik breng er economen, sociologen, politicologen en bedrijfskundigen bij elkaar om samen na te denken over de vraag hoe we de brede welvaartseconomie verder kunnen brengen. Dit levert heel veel energie en ideeën op die ik ook hier bij de SER kan inbrengen – een heel mooie aanvulling. Daarnaast vind ik het prettig om met jonge mensen, studenten en PhD's, de vraagstukken van vandaag te bespreken en naar oplossingen te zoeken. Ik ben onder indruk van de jonge generatie studenten die echt een grote maatschappelijke motivatie hebben.

Daarnaast was u vorig jaar informateur bij de kabinetsformatie. Vier partijen met extreem contrasterende standpunten bij elkaar brengen en houden – dit was zeker een uitdaging. Welke vaardigheid heeft hierbij het meest geholpen?

Mijn opdracht was niet om de huidige vier coalitiepartijen bij elkaar te brengen. Ik moest breed onderzoeken welke coalitie nog mogelijk was na het mislukken van de eerste fase van de formatie. Ik deed wat ik ook hier doe: goed luisteren, proberen te kijken waar de gemene deler zit tussen in dit geval politieke partijen en een uitweg vinden in een uiterst ingewikkelde situatie waarin men zelf niet altijd de uitweg ziet. Ik heb alle mogelijke coalitie-opties met alle fractieleiders besproken. Daar kwam de huidige samenwerking als enige optie uit naar voren om verder te verkennen, ook volgens bijna alle huidige oppositiepartijen. Hier bij de SER moeten ook altijd alle opties worden verkend, bruggen gebouwd, dialoog georganiseerd en creatieve oplossingen met draagvlak bedacht worden waardoor we er wel uitkomen. Veel van wat ik als SER-voorzitter al had geleerd, was nuttig voor me als informateur. Aan de andere kant heb ik in de tijd als informateur ook veel geleerd.

Wat dan?

De politieke arena staat onder heel veel druk. Ik heb geleerd dat ik mediadruk aan kan en dat ik het doel voor ogen houd. Want binnen een x-aantal weken moet je eruit komen en je mag je niet laten afleiden. In zo’n pressurecooker had ik niet eerder gezeten. Maar het is gelukt, daarmee om te gaan. En een waardevolle leerpunt dat ik meeneem: ook bij de grote onderwerpen die op onze SER-agenda staan, is het soms beter je even af te sluiten van de rest van de wereld en af te spreken om er binnen vier weken uit te komen.

Interview: Janine Damm

Fotos: Jerry Lampen